Wzrok jest dla człowieka bardzo ważnym zmysłem. Nie widząc, trudniej nam jest wykonywać podstawowe codzienne czynności, trudniej jest poznawać świat. Wraz z wiekiem nasz organizm jednak słabnie, osłabia się też wzrok. U niektórych zaburzenia postępują bardzo powoli, a niekiedy zatrzymują się na pewnym etapie. U innych pojawiają się poważne choroby oczu i groźba utraty wzroku.

Opiekowanie się osobą starszą, która ma problemy z widzeniem to zawsze trudne i wymagające zadanie. Potrzeba specjalnego podejścia i specyficznych metod działania, a także dużo cierpliwości i wyrozumiałości. Senior, który traci wzrok potrzebuje czasu, by nauczyć się na nowo wykonywania podstawowych czynności.

O czym trzeba pamiętać, by zapewnić mu poczucie komfortu i bezpieczeństwa?

 

Jak wiek wpływa na wzrok?

Kiedy nasz organizm starzeje się nasz narząd wzroku również słabnie. Zmiany, które zachodzą w obrębie soczewki i mięśni oka niekorzystnie wpływają na jakość widzenia.

Już ok. 40-45 roku życia zmniejsza się zdolność akomodacyjna oka. Pojawiają się trudności z widzeniem na bliskie odległości, kłopoty w czytaniu, zwłaszcza małego druku, uczucie zmęczenia i bólu oczu, czasem przekrwienie spojówek. To efekt tak zwanej starczowzroczności, czyli prezbiopii. Z medycznego punktu widzenia starowzroczność nie jest chorobą, ale procesem naturalnego starzenia się soczewki.

U osób starszych problemy z niej wynikające mogą się nasilić.

Seniorzy skarżą się też często na zespół suchego oka. Z wiekiem produkowanych jest coraz mniej łez albo zmienia się ich skład. Oczy stają się podrażnione i powstaje wrażenie piasku pod powiekami.

Inną dolegliwością jest opadająca powieka. To efekt zwiotczenia mięśni powieki górnej i rozciągnięcia skóry, która opadając na oko ogranicza pole widzenia.

Osoby starsze często cierpią na poważniejsze choroby związane ze wzrokiem – dotyka je zaćma, jaskra czy zwyrodnienie plamki żółtej.

Zaćmą, czyli kataraktą nazywamy zmętnienie soczewki oka. Oczy łzawią, chory widzi wszystko jakby za mgłą albo otoczone barwnym konturem. Gdy proces choroby postępuje odróżnia tylko jasne lub ciemne kształty.

W przypadku jaskry ciśnienie w gałce ocznej wzrasta, co prowadzi do zmian w nerwie wzrokowym. Zmniejsza się zakres widzenia obrazu, pojawia się zjawisko „obciętych boków”, jasnego konturu wokół źródła światła czy mroczki przed oczami. Wzrok trudno przyzwyczaja się do widzenia w ciemności.

Groźną chorobą oczu związaną z wiekiem jest też zwyrodnienie plamki żółtej (AMD), które jest główną przyczyną zupełnej utraty wzroku u osób po 60 roku życia. Choroba dotyczy obszaru na dnie oka zwanego plamką żółtą. Odpowiada ona za wyraźne widzenie centralne, bez zniekształceń i umożliwia czytanie, pisanie czy rozróżnianie kolorów. U osoby chorej w centrum pola widzenia powstaje ciemna plamka, widziany obraz ulega zniekształceniu, a linie proste zaczynają „falować”.

Wymienione choroby mogą poważnie uszkodzić wzrok lub doprowadzić do jego całkowitej utraty.

Uszkodzenie lub utrata wzroku może nastąpić również w efekcie wypadku. Przyczyną może też być cukrzyca, choroba nowotworowa lub udar.

 

Jakiej pomocy potrzebuje osoba starsza, która ma problemy ze wzrokiem?

Podejmując opiekę nad osobą starszą, która ma problemy ze wzrokiem powinniśmy na początku dobrze poznać naszego podopiecznego. Różne rodzaje dysfunkcji wzroku wymagają trochę innego podejścia i innego wsparcia.

Aby dobrze dopasować zakres naszej pomocy dla seniora w wykonywaniu codziennych czynności warto zapoznać się z różnicą pomiędzy osobami niedowidzącymi, słabowidzącymi, ociemniałymi i niewidomymi.

Osoba niedowidząca dzięki pomocom, takim jak okulary, soczewki czy dobre oświetlenie może widzieć, czytać i pisać tak samo sprawnie jak osoba bez zaburzeń wzroku. Ze względu na wzrok funkcjonuje niemal normalnie i nie potrzebuje większego wsparcia.

Osoba słabowidząca nie utraciła całkowicie wzroku, ale nawet mimo używania okularów korekcyjnych zakres jej widzenia jest bardzo ograniczony. Rozpoznaje jedynie duże kształty i kontury, odróżnia dzień od nocy, światło od ciemności. Podopieczny ze słabym wzrokiem może potrzebować nieustannego wsparcia przy codziennych czynnościach. Może też wymagać asysty podczas poruszania się po domu.

Osoba ociemniała to osoba, która utraciła wzrok po ukończeniu 5 roku życia. Mogło się to stać np. dopiero w podeszłym wieku. Przyczyny utraty wzroku mogą być różne: zaćma, jaskra, zwyrodnienie plamki żółtej, retinopatia, stwardnienie rozsiane, nowotwór mózgu itp. Powodem mogą być również zdarzenia losowe, na przykład wypadki. Osoby takie mogą mieć, zwłaszcza na początku, trudności z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Będą potrzebować dużego wsparcia, nawet w najprostszym, codziennym funkcjonowaniu. Utrata wzroku przez osobę, która kiedyś widziała niesie za sobą również psychiczne konsekwencje. Takie osoby często tracą poczucie bezpieczeństwa, izolują się od społeczeństwa, trudniej się z nimi rozmawia i nawiązuje kontakt. Wymagają więc dodatkowego wsparcia psychicznego.

Osoba niewidoma to taka, która urodziła się bez zmysłu wzroku lub straciła go przed piątym rokiem życia. Nie reaguje zatem na żadne bodźce wzrokowe. Niektórzy niewidomi zachowują jednak poczucie światła i są w stanie odróżnić dzień od nocy, zlokalizować źródło światła lub zauważyć ruch ręki tuż przed twarzą. Wielu niewidomych to osoby bardzo samodzielne, które dobrze radzą sobie w życiu codziennym. Potrafią zadbać o swoją higienę, przygotować oraz samodzielnie zjeść posiłki, pójść na spacer, czy zrobić zakupy. Dla innych z kolei te czynności mogą być trudne. Kwestią indywidualną pozostaje, jakiej formy pomocy i wsparcia będą potrzebować.

Opiekując się osobą starszą z dysfunkcjami wzroku należy rozpoznać jej potrzeby – czy w danym momencie rzeczywiście potrzebuje pomocy i jakiej? Nie powinniśmy nadmiernie wyręczać seniora w codziennych czynnościach i ograniczać jego samodzielności. Nasza pomoc i wsparcie powinny być dostosowane indywidualnie do osoby, którą się opiekujemy.

Poniżej przedstawiamy kilka uniwersalnych zasad i praktycznych wskazówek, o których warto pamiętać.

 

Rozmawiaj z podopiecznym

W kontakcie z osobą słabowidzącą nie możemy wskazywać czegoś ręką, ani prosić o to podopiecznego. Dlatego dużego znaczenia nabiera w tej sytuacji komunikacja werbalna. Powinniśmy dużo rozmawiać z seniorem i informować go, co teraz będziemy robić i dlaczego, czego może się spodziewać i na jakie zachowanie z jego strony liczymy.

Informujemy, gdy wchodzimy do pokoju, lub go opuszczamy. Opisujemy otoczenie, zwłaszcza jeśli jest ono nowe lub coś uległo w nim zmianie. Opisujemy przedmioty, które przed nim się znajdują.

Gdy chcemy podejść do podopiecznego nie róbmy tego niespodziewanie, bo spowoduje to dodatkowy stres – należy go uprzedzić ustnie. Podobnie przed dotknięciem go czy podaniem mu czegoś, uprzedzajmy, że to zrobimy. Bardzo ważne jest, by pamiętać o ostrzeganiu podopiecznego, gdy stawiamy przed nim gorące danie lub napój.

Podobna zasada dotyczy pomocy udzielanej podopiecznemu przy czynnościach higienicznych czy np. przekładaniu na bok chorego leżącego w celu profilaktyki przeciwodleżynowej. Najpierw kontaktujemy się głosowo i przez przyjazny dotyk, potem opisujemy czynności, które będziemy wykonywać.

Starajmy się nadawać swoim komunikatom łagodny ton. Podopieczny może wyczuć zmianę w naszym głosie wywołaną emocjami. Jeśli czujemy zdenerwowanie i nie możemy zapanować nad głosem, wyjaśnijmy, z czego to wynika, by osoba starsza nie czuła się zdezorientowana lub przestraszona.

 

Bezpieczny dom dla osoby z zaburzeniami wzroku

Zachowuj ustawienie mebli i położenie przedmiotów w stałych miejscach. To podstawowa zasada, której należy przestrzegać w domu seniora z zaburzeniami wzroku.  Tylko wtedy nasz podopieczny będzie mógł bezpiecznie poruszać się po domu i samodzielnie odnaleźć rzecz, z której na co dzień korzysta.

Jeśli konieczne będzie wprowadzenie jakichś zmian – przestawienie mebla, przesunięcie fotela, przełożenie przedmiotu w inne miejsce – koniecznie poinformujmy o tym seniora i upewnijmy się, że zrozumiał. Możemy poprosić, by powtórzył na głos, gdzie dany przedmiot się teraz znajduje i wspólnie do niego podejść.

Na niektóre rzeczy powinniśmy zwrócić szczególną uwagę i unikać ich przestawiania. Chodzi tu o produkty spożywcze, chemikalia i przedmioty ostre.

Niebezpieczne mogą być też drobne przedmioty plączące się pod nogami, takie jak siatka z zakupami, którą stawiamy na podłodze tylko „na chwilę”. Nasza nieuwaga może spowodować, że senior się potknie i upadnie. Z tego samego powodu usuńmy z podłóg małe dywaniki, które są słabo zauważalne i mogą być śliskie. W łazience warto położyć antypoślizgowe maty, pod prysznicem zamontować specjalne poręcze. Meble z ostrymi kantami powinny być zabezpieczone, a szafki, szuflady i drzwiczki zawsze zamykane.

Wszystkie niezbędne przedmioty, np. okulary, chodzik ułatwiający poruszanie się po mieszkaniu czy laskę senior powinien mieć łatwo dostępne w pobliżu łóżka lub fotela.

Nie zapominajmy też o dobrym oświetleniu pomieszczeń, w których senior przebywa. Jeśli w nocy wstaje sam do łazienki dodatkową pomocą mogą być automatyczne włączniki światła lub naklejenie na podłodze specjalnych taśm odblaskowych, ułatwiających znalezienie drogi.

 

Pomoc w poruszaniu się i spacery

Nawet jeśli osoba starsza mająca problemy ze wzrokiem samodzielnie porusza się po swoim mieszkaniu to wychodząc na zewnątrz może potrzebować naszego wsparcia. Gdy towarzyszymy jej idąc na spacer, udając się z wizytą do lekarza, czy na przykład do fryzjera lub do kościoła musimy pamiętać
o zachowaniu szczególnej ostrożności.

Najlepiej, jeśli podopieczny trzyma opiekuna pod rękę i jest pół kroku za nim. Jeśli opiekun napotka jakąś przeszkodę – wysoki krawężnik, wystające płyty chodnikowe, schody, kałużę – będzie mógł pomóc swojemu podopiecznemu z jej pokonaniem. Zawsze w takich sytuacjach trzeba seniora poinformować o przeszkodzie używając prostych i jasnych sformułowań – zbliżamy się do schodów i będziemy wchodzić na górę, przed nami kałuża i ominiemy ją z prawej strony, wchodzimy na krawężnik i trzeba podnieść wyżej nogi, jesteśmy przed drzwiami, zaraz je otworzę i wejdziemy do środka, zatrzymujemy się przed przejściem dla pieszych i zaraz przejdziemy przez ulicę.

Idąc drogą opisujmy gdzie teraz jesteśmy, co widzimy i co się wokół dzieje. Zwłaszcza jeżeli znajdujemy się w nieznanym dla seniora miejscu. Pamiętajmy też, by dostosować swój krok do możliwości naszego podopiecznego, nie idźmy za szybko i nie ciągnijmy go za sobą.

Jeżeli senior powinien usiąść gdzieś na krześle, na przykład u lekarza czy u fryzjera, pokażmy, gdzie ono się znajduje. Najlepiej zrobić to przez położenie ręki podopiecznego na środku siedziska.

 

Spożywanie posiłków

Jeśli podopieczny jest w miarę samodzielny i nie ma przeszkód wynikających z innych schorzeń, należy pozwolić mu samemu spożywać posiłki. Osobom słabowidzącym może być jednak trudno dostrzec, co jest na talerzu. Opisujmy więc dokładnie, z jakiego typu jedzeniem ma do czynienia – jaka jest jego konsystencja, temperatura oraz w jaki sposób jest ułożone. Na przykład: ziemniaki znajdują się po lewej stronie talerza, surówka na górze, kotlet po prawej stronie.

Możemy też posłużyć się prostą, a jednocześnie bardzo skuteczną metodą zegara. Porównujemy talerz do tarczy zegara i opisujemy na jakiej „godzinie” znajduje się określona potrawa. Na przykład: na godzinie trzeciej są ziemniaki, na godzinie siódmej surówka, a na godzinie jedenastej mięso.

Można też podczas posiłku pokierować ręką podopiecznego i wskazać, gdzie znajduje się talerz, gdzie są sztućce, a gdzie stoi szklanka z wodą lub innym napojem. Co bardzo ważne – zawsze trzeba uprzedzać seniora, gdy danie lub napój są gorące, aby mógł zachować ostrożność.

 

Organizowanie czasu wolnego dla osoby słabowidzącej

Opiekując się osobą starszą nie zapominajmy o organizowaniu jej czasu wolnego. W przypadku osób z dysfunkcją wzroku może być to sporym wyzwaniem.

Dla seniorów niedowidzących, którzy lubią czytać warto polecić książki z dużą czcionką. Dzięki niej lektura jest wygodniejsza i nie nadwyręża tak wzroku seniora. Jeśli nasz podopieczny nie może samodzielnie czytać opiekun lub opiekunka mogą sami czytać mu na głos jego ulubioną książkę lub gazetę. Doskonałym rozwiązaniem są też coraz popularniejsze audiobooki, słuchanie radia i muzyki.

Osoby starsze, które mają problemy ze wzrokiem mogą skorzystać też z możliwości oglądania filmów z audiodeskrypcją. Zawierają one dodatkową ścieżkę dźwiękową umieszczoną między dialogami, która zawiera opisy akcji, scenerii, czy bohaterów. Filmy takie dostępne są w bibliotekach i w internecie.

Dla osób z zaburzeniami wzroku istnieją też specjalne gry, które urozmaicą czas spędzany w domu. Dostępne są na przykład wygodne karty do gry w dużym rozmiarze i z wyraźnymi, dużymi oznaczeniami. Mimo słabego wzroku nasz podopieczny może cieszyć się grą z przyjaciółmi lub stawianiem pasjansa.

Zawsze dobrą formą spędzania czasu wolnego są spacery. Jeśli senior nie ma większych problemów z chodzeniem powinniśmy namawiać go do codziennego ruchu na świeżym powietrzu, pamiętając o wskazówkach wymienionych wyżej.

W życiu seniora niezwykle ważny powinien być kontakt z innymi ludźmi. Dlatego zachęcajmy jego rodzinę i bliskich do odwiedzin. Jeśli takich osób jest niewiele, być może nasz podopieczny ma znajomych czy sąsiadów w podobnym wieku, z którymi chętnie się spotka.

Jaką formę aktywności i spędzania wolnego czasu wybierzemy zależy od zaburzeń wzroku naszego podopiecznego, od innych schorzeń, ale też od jego zainteresowań. Nie starajmy się na siłę zmuszać go do niechcianych aktywności. Czasami wystarczy, że będziemy obok, potrzymamy za rękę i porozmawiamy.

 

Photo: © goodluz – stock.adobe.com