Opieka nad osobami starszymi wymaga nie tylko cierpliwości i empatii, ale także wiedzy na temat zapobiegania poważnym problemom zdrowotnym. Jednym z nich są odleżyny. Te bolesne uszkodzenia skóry i tkanki podskórnej mogą znacznie obniżyć jakość życia seniorów.

W naszym artykule wyjaśnimy, czym są odleżyny, kiedy powstają, kto jest na nie szczególnie narażony. Przedstawimy również kluczowe metody profilaktyki odleżyn.

 

Czym są odleżyny?

Odleżyna to uszkodzenie skóry i leżących pod nią głębiej tkanek. Powstaje na skutek długotrwałego nacisku na nie, tarcia, sił ścinających lub wszystkich czynników równocześnie.

U osób długotrwale leżących i z ograniczoną mobilnością skóra i tkanki miękkie są uciskane z jednej strony przez materac, siedzisko czy inne twarde podłoże, a z drugiej strony przez kościec. Ten nadmierny nacisk sprawia, że naczynia doprowadzające krew i inne składniki odżywcze do tkanek zamykają się, dochodzi do zwolnienia przemiany komórkowej a w przypadku przedłużania się tego stanu – do obumierania komórek. Tak powstaje obszar martwicy, czyli odleżyna.

 

Rozwój zmian chorobowych przy odleżynach

Odleżyny zwykle rozwijają się w ciągu kilku tygodni, ale zdarza się, że powstają już po kilku dniach unieruchomienia chorego.

W początkowej fazie odleżyna to tylko obszar lekko zaczerwienionej skóry, który blednie po naciśnięciu nią. Później zaczerwienienie przestaje blednąć, w zamian pojawia się obrzęk i widoczne uszkodzenie naskórka.

W dalszym rozwoju odleżyn zmiany zaczynają dotykać również tkankę podskórną. Na dnie odleżyny zbiera się czerwona ziarnina lub żółte masy tkanek. W przypadku przedłużającego się ucisku mogą pojawić się otwarte, wrzodziejące rany i martwica głębszych tkanek. Uszkodzeniu ulega wtedy nie tylko skóra i bezpośrednio leżąca pod nią tkanka podskórna, ale nawet mięśnie i kości znajdujące się pod zniszczonym obszarem. Pojawia się poważne zagrożenie zakażeniem całego organizmu, czyli sepsą.

 

Kto jest najbardziej narażony na odleżyny?

Najbardziej narażone na powstawanie odleżyn są osoby, które spędzają długi okres czasu leżąc lub siedząc w jednej pozycji. W szczególności dotyczy to osób starszych.

Wielu seniorów, z powodu różnych schorzeń, jest zmuszona przez długi czas leżeć w łóżku lub poruszać się za pomocą wózka inwalidzkiego. Ponieważ starzenie się organizmu wiąże się z naturalnym osłabieniem mięśni, osobom tym jest trudno samodzielnie zmienić pozycję ciała. Dodatkowo skóra osób starszych staje się cieńsza i bardziej podatna na uszkodzenia, co zwiększa ryzyko powstawania odleżyn.

Dodatkowymi czynnikami ryzyka są:

• niedożywienie i mała masa ciała – brak odpowiedniej tkanki podskórnej powoduje większy nacisk na skórę,
• otyłość – nadwaga powoduje zwiększenie ucisku w tych miejscach, gdzie tkanka kostna jest położona pod cienką warstwą tkanki podskórnej,
• nietrzymanie moczu i kału – mocz i kał mają kwaśny odczyn, ich kontakt ze skórą wywołuje zmianę pH skóry prowadząc w wielu sytuacjach do maceracji naskórka, co zwiększa podatność na powstanie odleżyn,
• odwodnienie – powoduje dużą suchość skóry i jej podatność na uszkodzenia,
• zwiększona potliwość – większa wilgoć na skórze zwiększa ryzyko jej podrażnień,
• obecność chorób przewlekłych, które mogą wpływać na obieg krwi i stan skóry, czyniąc ją bardziej podatną na uszkodzenia – choroby serca, choroby układu krążenia, miażdżyca, anemia, choroby przebiegające z wyniszczeniem organizmu np. nowotworowe,
• zaburzenia czucia – osoba starsza nie odczuwa bólu lub dyskomfortu, a więc nie czuje potrzeby zmiany pozycji ciała,
• sprzęt pielęgnacyjno-leczniczy – cewniki, sondy, stomia mogą wywierać długotrwały ucisk wewnątrz jam ciała lub na skórze,
• leki – terapia sterydowa, chemioterapia.

 

Miejsca na ciele podatne na odleżyny

Do powstania odleżyn może dojść właściwie w każdym miejscu na ciele. Szczególnie narażone są jednak te okolice, w których skóra jest wyjątkowo cienka oraz bliska kości. Staje się wtedy bardziej narażona na siłę ucisku ciała.

Osoby leżące przez dłuższy czas są szczególnie narażone na odleżyny, ponieważ ciężar ciała ciągle wywiera nacisk na te same obszary. Najczęściej są to odcinki kostne, takie jak pięty, łokcie, biodra, barki, kość ogonowa, kości krzyżowe czy tylna część głowy.

U osób poruszających się na wózku inwalidzkim obszary ryzyka to głównie okolice kości ogonowej i pośladki. Duży nacisk jest również na kręgosłup w dolnej części pleców, na łopatki oraz na uda, które są poddawane naciskowi przez boczne krawędzie siedziska wózka.

 

Skuteczna profilaktyka odleżyn u osoby starszej

Zapobieganie odleżynom to bardzo ważny element opieki nad osobami starszymi, szczególnie tymi, które są długo leżące lub mają ograniczoną mobilność. Jakie działania powinna podejmować opiekunka osoby starszej, by uniknąć tego uciążliwego i bolesnego schorzenia u swojego podopiecznego?

 

Zmieniaj często pozycję podopiecznego

Opiekunka powinna zwrócić uwagę na regularną zmianę pozycji podopiecznego. W przypadku osób leżących zaleca się zmianę pozycji nie rzadziej niż co 2 godziny. Warto stosować różne ułożenia i zabezpieczać szczególnie narażone na odleżyny miejsca za pomocą poduszek lub specjalnych akcesoriów. Przykładowo:

• w pozycji na plecach należy zabezpieczyć łokcie, pośladki i pięty, np. używając poduszek, podpórek z gąbki poliuretanowej czy klinów przeciwodleżynowych,
• w pozycji na boku należy unikać długotrwałego opierania się na biodrach, użyć wałków lub poduszek, aby wspierać plecy i nogi, a pomiędzy kolana lub kostki włożyć nadmuchiwane opaski czy krążki.

Unikajmy układania podopiecznego w pozycji półsiedzącej lub półleżącej. Może łatwo się ześlizgiwać i jednocześnie zapierać piętami o podłoże. Odleżyny mogą wtedy powstać nie tylko na piętach, ale także w okolicy kości krzyżowej, ogonowej i kości kulszowych.

Sprawdź też „Jak prawidłowo opiekować się osobą chorą leżącą”.

Jeśli senior spędza sporą ilość czasu na wózku opiekunka powinna przynajmniej co godzinę pomagać mu w zmianie pozycji, np. przez przeniesienie ciężaru ciała z jednego pośladka na drugi.

Sprawdź też, jak wygląda „Opieka nad seniorem na wózku”.

 

Stosuj specjalistyczne pomoce przeciwodleżynowe

Zadaniem opiekunki jest również wykorzystanie specjalistycznych pomocy przeciwodleżynowych, które mogą znacząco zmniejszyć ryzyko powstania odleżyn. Do najważniejszych należą:

• materac przeciwodleżynowy – zmniejsza nacisk na narażone części ciała, materace mogą być piankowe, żelowe lub nadmuchiwane, dostosowane do potrzeb i stanu zdrowia seniora,
• poduszki przeciwodleżynowe – używane do stabilizacji pozycji lub miejscowego odciążenia części ciała najbardziej narażonych na odleżyny, takich jak pięty, łydki, plecy,
• kliny przeciwodleżynowe i wałki – pomocne w utrzymaniu podopiecznego w stabilnej pozycji na boku, bez wywierania zbytniego nacisku na biodra czy plecy,
• nadmuchiwane opaski na kończyny – mogą być stosowane do zmniejszenia ucisku np. pod pięty.

 

Unikaj wilgoci

Kolejnym ważnym zadaniem opiekunki jest zwrócenie uwagi, by pościel i odzież podopiecznego były zawsze suche. Wilgoć zwiększa ryzyko podrażnień skóry i przyczynia się do powstawania odleżyn. Opiekunka powinna:

• regularnie sprawdzać, czy pościel jest sucha i w razie potrzeby zmieniać ją, nawet kilka razy dziennie,
• używać specjalistycznych wkładek chłonnych lub pieluchomajtek w przypadku osób z nietrzymaniem moczu, aby skóra pozostawała sucha i czysta,
• dbając o higienę osobistą seniora, szczególnie w okolicach intymnych, należy zwrócić uwagę na dokładne osuszanie skóry.

 

Codzienna higiena skóry połączona z obserwacją

Niezwykle ważne w zapobieganiu odleżynom jest dbanie o codzienną higienę skóry podopiecznego. Regularne mycie skóry ciepłą wodą, przy użyciu łagodnych środków pielęgnacyjnych, pomaga utrzymać ją w dobrej kondycji, zapobiega przesuszeniu i podrażnieniom. Po umyciu skórę należy delikatnie i dokładnie osuszyć, szczególnie w zagłębieniach i fałdach, aby uniknąć podrażnień. Nie wolno mocno trzeć, istnieje bowiem ryzyko przerwania jej ciągłości. Po osuszeniu trzeba ją nawilżyć i natłuścić, co pozwoli utrzymać sprężystość. Do tego celu można stosować balsamy, kremy ochronne z witaminą E, z argininą, alantoiną czy preparaty do pielęgnacji niemowląt. Przy okazji pielęgnacji warto też pobudzać skórę poprzez delikatne oklepywanie.

Wykonując zabiegi pielęgnacyjne należy codziennie sprawdzać stan skóry podopiecznego, aby w porę zauważyć jakiekolwiek oznaki początkowych odleżyn, takie jak zaczerwienienie skóry czy dyskomfort w miejscach podatnych na ucisk.

Jeśli zauważymy coś niepokojącego niezbędne jest jak najszybsze skonsultowanie się z lekarzem w celu ustalenia odpowiedniego planu działania. Jeśli u naszego podopiecznego pojawią się odleżyny należy ściśle przestrzegać zaleceń medycznych dotyczących ich leczenia. Może to obejmować zmianę opatrunków, stosowanie specjalistycznych preparatów czy antybiotyków. Należy też monitorować proces leczenia i stan odleżyn, informując lekarza o wszelkich zmianach.

 

Aktywizowanie seniora

O ile stan zdrowia osoby starszej na to pozwala warto zachęcać ją do aktywności fizycznej. To też może pomóc w zapobieganiu odleżynom. Opiekunka powinna aktywizować podopiecznego np. poprzez:

• zachęcanie do częstych zmian pozycji w łóżku,
• pomaganie w wykonywaniu prostych ćwiczeń ruchowych, które mogą być realizowane nawet w pozycji leżącej lub siedzącej,
• organizowanie krótkich spacerów lub transferów z łóżka na wózek, jeśli stan zdrowia na to pozwala,
• stosowanie terapii zajęciowej lub innych form aktywności dostosowanych do możliwości i zainteresowań seniora.

 

Dieta przeciw odleżynom

Dieta odgrywa istotną rolę w profilaktyce odleżyn, dostarczając składników odżywczych niezbędnych do utrzymania zdrowej skóry i szybkiej regeneracji tkanki.

Podopiecznemu należy zapewnić pokarmy bogate w białko, czyli nabiał (mleko, sery białe, jogurty naturalne, maślanka), mięso (kurczak, indyk, gotowany schab, cielęcina, polędwica wołowa) oraz ryby (dorsz, pstrąg, morszczuk). Mięso i ryby powinny być lekkostrawne, dlatego lepiej podawać je gotowane lub pieczone, a nie smażone.

Obok białka ważną rolę pełnią witaminy A i C, które chronią skórę przed stanem zapalnym. Najwięcej jest ich w warzywach i owocach (marchew, buraki, natka pietruszki, czerwone porzeczki, morele, truskawki). Witamina E obecna np. w ziarnach słonecznika, oliwie z oliwek czy oleju słonecznikowym wspomaga gojenie się ran i korzystnie wpływa na regenerację skóry. Unikać należy za to słodyczy, tłuszczów zwierzęcych i ograniczyć spożycie soli.

Równie ważne jest dostarczanie odpowiedniej ilości płynów, aby zapobiegać odwodnieniu, co ma bezpośredni wpływ na kondycję skóry. Wśród napojów mogą się znaleźć soki warzywne, owocowe, mleko, herbata, słaba kawa z mlekiem.

Opiekunka osoby starszej powinna też monitorować masę ciała podopiecznego, aby unikać zarówno niedożywienia, jak i nadwagi, które mogą zwiększać ryzyko powstawania odleżyn.

 

Pamiętanie o tych zasadach i ich stosowanie w codziennej opiece nad osobą starszą może znacząco zmniejszyć ryzyko powstawania odleżyn oraz wspierać zdrowie i dobre samopoczucie seniorów.

 

Photo: © Africa Studio – stock.adobe.com